Saturday, December 8, 2007

KEIMO TLAITAH TAOTHEIPA HNATLAHNA

KEIMO TLAITAH TAOTHEIPA HNATLAHNA

SaSa (Atai)
Sixth Yrs, MD, YSMU
Armenia


Eima rah chysa hlupi cha hri nata ia hryu liata nocharei nibaw atluapa eima cha vata eima hnatlana he keimo ta tlaita eima mohoh thai awpa apeimaw zi pahno na chota atahma hawta MSA Deiva tawta article zy vaw roh hra awpa ta khokheina eivaw toh tita he hawpa daiti nata cha na pi tupa Cho KHAZOPA nata ryraona, khokheina napato satupa MSA chhithatu nazy hnota alyna bi rei hmeisei nata he Article avaw rei awpa MSA meba zydua nata nopaw nazydua hnota Centenary byuhna aw chanei hy pata nama ku eicha patu ei, “Hnatlana byuhna nama zydua chota vawtlo pha via leima maw se” AMEN.

1. Thohna hma lei pata Hri-ia hlupi patlah theipa acha

Hrie-ia hlupi cha thahno hma a-nga lei pata patlatheipa acha, Khazopa miapipa eima pohpa heta tlaleina hlupi tawta mia apachha thei pa hawta pohpa liata avaw tlo tyhpa hri nata ia zy chhao tusao pata thietheina thazah he eima pohpa he ta ahnei hra, pohpa chho liata Khazopa ta nochhi tawta avaw so haw chiepa hri-ia zy atusao thei pa thatlona he eima hnatlana chata thohnapa ( medicine) hlata hmo ataothei via pa acha, thohna pa he cha eima pohpa hmotaotheina zy adeichhypa nata abaotupa deita tlao acha.

Chasala eima pohpa he pakha tata eima moho leipa nata daoriathai leipa acha khia deikua cha he pohpa thatlona ahnei pa he keimo amoho phahlatuna vah lilaw ta athatlona zydua cha pahleipadia pa cha ty ta tlalei-zialeina hlupi cha eima pohpa thatlona heta avaw dyu thei khao ty vei. He hawpa ava-tla pa pahnona zydua he cha Dawty nazy pahno awpa ngala cha tiara lei pata lyu ataopa chhaota apahno cheingei awpa peimawpa hawta khopasa tuna vata pahno thai achhi thei na hawta chiamie pyu vaw paro sa pa acha.




Chasipa tly ma, chhoparohpa tlyma akhei hawpa hrie nata ia eima vaw hmo pa chhaota amiakhana liata eima tao tuachai awpa cha eima pohpa tawta hri-ia adyutheina he eima bao tuachai awpa abyu. Pohpa bao nawpa lathlo tua pazy cha….

· Eima Pohpa he pathaih chai pata so tua chai aw pa nata pualei pazy nata ahlana su lia so awpa.
· Pohpa he aphachaitheina da hawta pahasa awpa, rakho phapa, pathaihpa liata pazia-pahasa awpa
· Pati phapa hlupi nie thei awpa nata Ti pathaihpa , patlaochiepa, pasachiepa ahluchaitheina hawta do awpa.

Nasana ru kaw hmata chasala thohna rai hma abyu lei pata patlatheipa hri-ia hlupi a y, eima pohpa tlai heta hri-ia zy tawta mia pachhatheipa acha vata thohna he cha mia abaotu pa haw deita eima hmo awpa apei maw ngaita kaw. Pohpa pathaihna, pohpa pahasana, pati phapa ni hlu awpa nata Ti pathaihpa do hlu awpa zy he peimaw hmeiseipa acha.

Hnatlana he thohna hma/hmaleina liata azydua apahnie khai lei pata, keimo pokha eima pohpa amohoh phana liata tlao apahnie via, Marasaw hlu via cha thotla liata khi asapa eima cha vata khipi pa thohna y na liata khi asa pa zy hlata amohona da zy he eima thai via awpa nata eima chu via awpa thata eima peimaw hmeisei pa acha, acho liata rei pa hawta pohpa he pakha tata namo ho thei khiacha hri-ia zy ahmo awpa he so kaw ta tlalei-zialei nazy navaw hmotla maw ha chhaota hri-ia hlu via hecha eima pohpa thotlana tlai heta adisao khai haw ty.

2.Tipathaihpa hmana tawta hnatlana

Tipathaihpa hmatheina he eima hnatlana hnaw chaipa acha ta sila rei chhei aw mapi, Eima rah thotla khi zydua ta thipathaihpa hma theipa acha khiacha hri-ia hlupi tawta eima bo awpa chata khitota Tipathaihpa y na su liata khisa cheingei awpa achhuana nata, eima khisaw zydua Tipathaihpa nata ama hniathei chaina su lia so awpa achhuana zy he keimo cha deita cha lei pata Khisaw nata rahtla cho zydua pachhana raihria laikawpa miakha hawta acha.

Chysa rai he thohna hma lei pata hrothei hla aw pita chasala Ti hma lei ta cha ahro thei awpa ei tla mapi, eima pohpa tlai heta 100 liata 57% he cha Ti ta taopa eima cha. Khito liata Ti he pakha tata moho thai pata, vao, sei, awh, sahro nata awvaw ie-pazo zy nata ahlana su liata Tikhao zy hneikhai theipa chasala cha eima rah hnatlana he khinala acha syulyu awpa acha. Khisaw zy ta hri-ia hlupi tawta eima bo thei nawpa cha Ti eima daona lia he apahnie hmeisei pa acha, “Tihnaw pathaihpa nahnei thei khiacha chatlai cha thohna- o phapa nahneipa hlata ryuso viapa acha”.

Tipathaihpa he hri-ia tawta mia apabo sa theipa ngala chalei ta chhopatlaipa chinano hlupi nata hri –ia patlana chata thohna phachaipa chhao acha, Khi hlupi zy lia cha chhopatlaipa vata hawti nata macha hlupi khizaw mia ama khosai, Ti eima hnei hla taraw pata pathaihna da, ahmana da eima pahno lei vata thatlokawpa thahno phapa-Tipathaihpa cha hma eima pahno khao vei, “Tipathaihpa hmapa he thina daw acha li sa thei” tapa he eima thei thla awpa apha ngaita kaw.



· Ti he apathaih thei chaina su tawta la pata apathaih chaina su liata so awpa achhua su vei.
· Ti he sahro-awhvaw nata ie-o pazo-o zy nata pahniasa lei awpa achhua su vei.
· Vao-awh, mie nata sei sahro awhvaw zydua he pakha tata mohothai ta Ti pathaihpa nata pahniasa lei awpa peimaw ngaitakaw.
· Ti he patlaosa,pa-ieh, atlao khai tawta do awpa, Ti pa-eih, patlaosa leipa rai cha do rai lei awpa achhua su vei.
· Dawra, baka eima hma hlata Ti-sa pa liata pathaihsa tua awpa, pachaita hawti zy Ti eima pi tita Ti-nyu pualeipa rai hma lei awpa achhua su vei.
· Pazosana- o , ie-o eima hma khai pata nata eima ku he tipathaih pa nata sabaw hma pata pasi chhy awpa achhua su vei.
· Pati nie hlata eima ku he pakha ta pasi chhy awpa nata Daraw eima hma awpa zydua chhao ti pathaih ta pasi chhy awpa achhua su vei.
· Hmo khei hawpa eima nie awpa chhaota ku asikhai tawta nata ni eima chhuapa hmo cha tipathaihpa ta pasipathai khai taw deita nie awpa achhua su vei. Nie khaipa nata eima ku pasi awpa he eima daithla tiara awpa cha vei.

Eima rah chho hawti hlupi cha chhohpatlaipa pasana chhoparahpa vata khizaw mia ama kho sai, chhohparapa, chhohpathaipa ahnei ngapa hawti rai cha chieni nata alo achyta pahlao pa Ti-pathaihpa napado sa hlu rai khiala hawti pa hro na cha buakha chhota thlai napachha thei pa acha. Ti nyu laipa nyukha liata Alo ( phiathla 1/5) nata chieni ( Phiathla kha) pahlaopa he ahluchai pa hawta kha napi ngala thei khiacha hawti pa chhoparapa cha thohna padopa hlata thotla viata apha via.

3. Tipathaihpa hmotaotheina

Pavyuhpi, Rihpa nata chhola chha pasana, pachaita chhopatlaipa, chho parapa zydua cha Tipathaihpa, patlaosa chiepa hmatheipa he thohna phachaipa acha. Hnatlana phapa ahneipa Pohpa rai heta 57% cha Tipathaihpa he amamaw vata lyu nata khei hawpa liata rai eima chakao chhao rai tah Tiphathaihpa do pa he eima hnatlana liata peimaw chaipa acha pa he kha athei thlaha nachota tipathaihpa he do hlu awpa achhua leima su vei.

Eima vopa cho lia akia theipa hri-ia pakana zydua cha yparei, pavia lei pata Ti pasi leima awpa peimaw ta, hmazo eima phao tita chhao sabaw hma pata Tipathaihpa ta pasi leima awpa nata meikapa, pathapazapa zydua he cha Tichakua pata pakha ta pasipathaipa he peimaw kaw, Raitha hawpa hri-ia ta acha pazy cha Tisapa nata pasipathaipa awpa peimaw kaw.

Chasipa (fever) chhaota pasapana rai he cha Tipathaihpa patlaochiepa hlupi do awpa peimaw ta Chasipa asa kaw pata apalopa (Temperature) zy asa kaw khia cha atlaleipa achysia zydua pahlu khai pata Tipathaihpa chakuapa nata apohpa zydua pada khai awpa peimaw.

Pazosana, ie-sana chocha rairuna ahneipa zydua cha Tipathaihpa patlaochiepa hlupi do cheingei awpa peimaw ta pakhupa nata husona lachha, pachao tlaleina eima hmo tita Ti lalopa hu-akhi ngalapa chaha pa he thohna phakawpa acha, Thari-zori nata kuphei, phiakao pasana zy eima hnei khia cha Ti lalopa nata Ti asi pata massage (na)tao awpa apha chai, Hnaduthi alopa zy chhao Ti lalopa liata alo pahlao pata hnakhao lia pada acha khiacha hnakhao thilo pacha thlai acha li ha aw. Ti ta eima pohpa hnatlana nata patlana liata hmo ataothei zi he acho liata palasa hlei khota hlupi chakaona rona kawpa ahnei.

4. Pasana, tlaleina tawta avaihna, pakhana

Pasana patlapa hlata tlaleina tawta avaihna he peimaw via syulyupa acha, tlalei-zialeina tawta pakhana, avaihna eima ti tata keimo pokha apasipathaina he peimaw chaipa acha.

Keimo pokha tawta athao pata chhokha, vatla, khitla nata khi rah zydua chhao apathaih chai theina hawta padua thei khiacha keimo chha dei cha lei pata eimasaw nata samohpa avaw y awpa zydua cha chhao vaccination (Ka Kue sei eima ta tyhpa, hri pakhana thohna akapa) eima cha.

Chhopasana, pakhupa, vopa pasana riatha, chhohri, chhopatlaihpa, chhoparahpa, chasipa nata hri-ia hlupi zy cha chysa pakha nata pakha likaw ta rainao kawpa ta asi pahlietheipa, pakatheipa acha vata thata eima vaih awpa he peimaw hmeiseipa acha.

Avaihna eima tah titah sahro-awhvaw eima hneipa zydua chhao he vaihthei, pakhathei awpa peimaw pa vata, pahnothai achhi viana heta ary la haw heta chhopasiana eivaw palasa.

1. Chhoparahpa paw pakha cha ie-o (ie –sa-tla) hneilei pata chhoparahpa, patlaihpa avawhnei pata nata a o pa liata lyupa pua ta (ie-sa-ta), he paw pakha ta lyupa apuana pualeipa zyduacha vao ta anie khai haw.
2. Chhoparahpa hri cha vao cho lia khia ta vao cha a - o lia hraipa acha hy lei vata asina mai, khitla nata vatla, sahro zy cho liata chhohricha phao leima ta, sahro zydua cha chhopatlaina hrita akhia khai.
3. Khisaw hawti cha pheiky chhao akhei hy leita khothola apuapa nata vao-awh zy amasina lathlo liata achhi hyta hawtipa kuphei, vopa zydua cha chhohri pasana chata avaw khia khai.
4. Hawti cha o la avaw di hy ta ano nata paw zy chata akuchhao pasi hma hy leita ni awpa pi eita do awpa ama pi khaipa nata hawti paw cha achho patlai pathao ta nokha chhao rei hma leita ama chhokha zydua cha chhopatlaihpa hri-ia vata pasana rukawpa ama ty khai haw, Tipathaihpa do na cha ama pahno lei vata chhokha hawti via zy khizaw taita mia ama khosai haw.

Acho lia chhohri sivaona he eima mo khiacha pakha thei cheingei awpa chi ta acha hla taraw, chakhia cha ary la haw heta eima tao thei khiacha chhopatlaipa, chasipa nata hri-ia hlupi vata eima rah liata thina daw nocharei aparo ngala pa zy he chalisa thei hla khia pi maw???

4. A. Keimo pokha tlaita tao angia pa zy:-

· Pazosana o, ie-o zy eima hma khai pata nata ku he sabaw ta pasi thei leima awpa, my eima thyu pata nata eima ku he sabaw ta thlai pasipathai ngathla, zozaw awpa,
· Nocharei achathei lei chhaota hata eikha liata eitho rachho chha he cha keimo nata eima saw chy pata zy he Tipathaih kawpa ta pasi thei leima achhua awpa, pheina pheiky akhei lei pata lyurapa pua lei awpa nata pheiky chhao ta khotho pua leima awpa.
· Eima ha he eima mo hlata nata my eima thyupa nata achatlao, pasipathaih leima thei awpa nata hmothlopa eima niekhaipa nata eima ha he achatlieta pasipathai leima pa he eima ha chata peimaw hmeiseipa acha, hachatlaona ahnei theima leipa zy chata cha hasi ngala hmapa nata soda, alo nata pasipathai chy pa chhao pasipathei leipa hlata cha apha via syulyu, eima rah liata hlu via cha ha moho pha leina vata daithlana vata aha anapa, hapasana ahneipa nata haphaleipa eima hnei hlu ngaitakaw.
· Sahro zy akhei hawpa rai pachai ta awh nata vao zy he eima o chho rai ta angia bei lei awpa he chhokha hnatlana chata peimaw hmeisei pa acha.
· ** Nonaw zy chata peimaw chaipa “ saw chy pata zy lyupa ama pua tita ( ie-sa tita) i (dog) rairai he hawti pa pualeipa pasipathai nawpa chata hmakhao rai lei awpa, he hawta eima rah no hluvia cha chhokha liata i he hneikhai pita eima saw nazy lyupa pua tita apasipathaitu pa hawta eima hma cha, he he hawti nata chhokha hnatlana chata hmopha lei ngaita kawpa acha vata achatlietheina hawta he hawpa taoty pa he ba sai cheingei awpa, Tipathaihpa nata pasipathaihpa pa he phachai ta, Lyupa pua khai tawta hawtipa pualeipa zydua cha ie-sa tla- ie o lia kho khai haw chhy pa he hnatlana chata peimaw hmeisei pa acha”.
· Eima poh nata lu lia zy ta apahra ty pa ahri nata sihma hawpa zy chhao he tlaleina aphaotheipa acha vata zata po eima bupa nata chysia eima la ty pa zy he nosapa liata ycharei ta zawthei leima achhua awpa, nosapa heta hri-ia thokha cha apakhakhai thei hra.
· Pawnaw zy chhao Tizy pathaih kaw pata asikhai tawta Nonaw kiapa liata y pa he hnatlana chata hmopha kaw pa chata chahawna hra ta Nonaw chhao Ti Pathaihkaw pata pasipathai khai tawta Pawnaw kiapa y pa he Nopinova likaw hnatlana chata aphakawpa acha.
· Pakhu pa nata pachao lachho tlaleina a y tita eima pachie he khotho nata oka lia zy pachhao chachy lei awpa nata asu ta liata pachhao awpa nata so ta ie-o la thyukhai ha ty awpa he peimaw hmeisei, chavei khiacha pachie taw heta hri-ia hlupi chysa hropa hnota paka theipa acha.
· Eima o nata oka zy, dawra phiabu zydua he ycharei ta pasipathaih leima thei awpa nata sahro awhvao rai cha, ie o nata pazosana o la angia bei lei awpa he peimaw ngaita kawpa acha.
· Chhokha liata atlaleipa eima hnei tita rakho nanopa nata nidaona anano pata patopatia awpa nata pachaita hawti zy ama cha khiacha peimaw kaw pata mohoh pha awpa angia ngaita kaw.
· Kupato, pheipato zy asei hlata tai khai haw chhei awpa pachai ta hawti nazy kuphei pato he asei pata so ngai lei awpa.
· Peimaw chaipa pacha ao-ma mei ( chahnamei) nata karaoti ahma pa malu zy thata eima po via leima pa ha acha, he hawpa hmo phalei ngaitakaw pazy he popalo pa zydua tlaleina atlokhei hmeisei pa nata kesa ( cancer) chichhipa hlupi mia pahneisa theipa acha vata chahnamei nata ao-mamei, karaoti hma pazy he athei pa mai cha achatlie pata basai cheingei awpa nata eima saw nazy chhao he hawpa hrochhiepa ha ama la leinaw pa ta thata avaihkhana hnei cheingei awpa he peimaw hmeiseipa acha, meipazy pa thokha cha kesa amahnei pachhao pahno ngu aw mapi.

4. B. Niedona ky liata amohona

· A ei hlupi rei haw chhaota rei chynei hy sila Tipathaihpa dotheipa nata hmathei pa he eima hnatlana chata peimaw chaipa tapa he kha athei thla ha su vei.
· Mathawpa ( flies) thlahmiapa zy ta atlo theileina su, thobei tlyma, akhei hypa byu, kaobei , bizu chho zy liata Ti nata niebao zy he khacha paso awpa, chhohla, nihla ta pakha tata pasipathai ha chhei leima awpa.
· Tiha zydua, sa zydua he pakha ta ahmo na tai, adai na taita ta chho khai tawta ni awpa nata nibao laibapa pazydua cha su phapa lia paso awpa nata aroh apahna hawpa khei hawpa nibao rai cha ni hy khei lei awpa, roh pahna hawpa nibao zy he pohpa chata chaima atlo khei thei pa acha.
· Chhokha liata TB hawpa tlyma, thapita tlaleina ahnei pazy ama y khia cha dawra nata phiabu anano pata nibao pi awpa, atlapa zy nata niekho dokho lei awpa, Dawka miakha liata atla lei pazy nata niekho na vata chhokha zydua tlaleina ama hmo thei, TB pasana ama hmothei.


4. C. Vatla tah tao angia pazy:-

· Tihnaw nata Tikhao zy he akhi tlaita aphachai theina hawta mohoh awpa peimaw hmeisei, sahro-awhvao zy rai cha Tikhao kiala pangaisa chachy lei awpa nata Tikhao he dopa chho lia cheingei ta so thei awpa, khitla liata hmopualeipa thyu pazy dua Tikhao nata ahla chaina su liata thyukhai awpa he hnatlana chata peimaw hmeisei pa acha., peimaw chaipa cha eima rah chho ta liata eima hnei laka pa chava nata Tikhao zydua cha apathaih chaina hawta so awpa nata keimo pokha ha haw tlaita hmo pata mohoh pha cheingei awpa peimaw.
· Khitla liata apualeipa thyuna he asu raopa hnei ta asu raopa ta chho liata vaih nata khitla zydua apualeipa thyu ty awpa, asu hro pa la apualei pa athyu pa cha abyuna hawta chhorei awpa zy chhao hnatlana liata peimaw kawpa acha., Meita raothei pa pualeipa cha mei tah rao awpa nata meita raothei leipa pualeipa zy cha alei khao liata apabu ta pabu awpa he apha chai.
· ** Peimaw chaipa miakha cha odyu apaduapa ahy rai ie-satla- ie-o nata Pazosana o hnei khai cheingei achhua awpa, ie-o he achiehru- Pahru chhaota tao pata sahro-awhvao raita achho angia thei lei awpa nata mathawpa zy chhao theichai hawta vaih awpa peimaw ta, aroh chhitu lei awpa ta meiphao he mia leima awpa nata , ie-o he aleikhao akathu kaw pata chao awpa nata o-dyu maita hnei khai cheingei awpa he peimaw ta ie-o ahnei leipa zy cha akhi tlaita bao awpa nata pahneisa cheingei awpa peimaw ngaita kaw, ie-o hma khai nata Tita pasipathaih theipa phachai ta Tita eima thei lei chhao ta apathaina hmo sakha kha hma pata eima pasipathai awpa peimaw, miahropa tlyma, ramaw pua kawpa tlama ta pasi pathai pa he eima hnatlana chata chichhi kawpa mia kha acha.
· Khitla liata sahro eima hnei pa zydua he a o ta sa theikhai pata khotho ama pua lei awpa he aphai chai, eima rah liata no-a chhi kawpa cha a-hna, lasyu pa zy he ama ku phei hnei leikha eita chasala sado dokha pata sado chho lia khaw kha pita kuphei ahneipa vao nata awh zy he khotho la tlao eima palaisa,pachai pata Vao, awh nata i zy he hri-ia hlupi aphao theipa ama cha vata a o ta sakhai thei pa he khitla tlaita thata atobia awpa peimaw ngaita kaw.

Bipachhana ta rei kho chaipa cha hmo he eima tao theilei pa zy reipadi ta pachaparosa ngala pa hlata eima taothei chho pata liata alaima, achyma aphachai pa nata arychaipa ta tao hria leima pa he byuhna y ta kho chhao achhi hmeisei pa acha.

MSA zy chhao atahma tlaita eima rah chho lia project laikawpa tao awpa tly ma, rah nata khi peimaw pa hall zy sa awpa tlyma thei ma mapi, MSA ta college zy vaw padua awpa khokaw pita chasala adaiti eima tlo ma leipa hawta atheipa chama vei, chasala atahma hawta thohna hma ahaw lei pata eima rah nata khi tla chota hnatlana atlo thei hla haw pazy he MSA tlai heta athaiso via, hmo pahno via acha haw ta a campaign haw tlaita si thei sala, MTP nata KTP, YAYAKA, AWNANANO zy chhao ta amo nata ama tao thei chhopa hawta vaw hria papua theipa chasala cha eima rah hnatlana he khi natai vaw kiasa via syulyu awta ei ma rah chho liata hawsai, hawti, macha alai achy ta ama thikhei chaipa hri-ia zy cha eima rah nata khitla zy cho lia vaw dia aw ta thina daw zy chalisa via na taita avaw cha awpa hmo acha rawlaw.

Aryrai ta he hmo he pi apatlosa khopa maicha keimo mo pakha taw tlaita pathao sila, chhokha nata eima khi eima rah tla cho liata eima theina hawta keimo tlaitah eima tao theipa hnatlana he cha ama hlupi chy byu lei pata ahy rai eima hmo thei cheingei theina hatah chakaona rai hria ta chakao chyu awpa achhua su vei, Abeipa nama chakao tu pata nama raihria phana zydua cha hmo awta he hawpa rai peimawpa nabu vata Ava liata chaly aw eita aly liata na hlaotlona zy cha nachhokha, khi tla nata vatla zy ta hmo aw eita Cho Khazopa rona zi cha akaw ngaita kaw pata ama vaw hmo thei aw, eima hmia liata tao awpa eima hnei pazy cha myla chata aso khao lei pata atahma tlaita thlaitao su vei, moto chata hnatlana phapa zy avaw tlo thei via na hatah.

Dated; 06/12/2007
Yereven